Runakunapa paqarisqanmanta

Pachakamaqqa ñas kay pachatapas, kamaqña kasqa. Chayraykus huk hatun runata rumimanta kamaq kasqa. Kay runakunaqa ancha hatun kaspataqsi, rumimanta kaspataqsi urmaspa yurakunatapas, sallqakunatapas waqllichiq kasqa. Chaysi Pachakamaqqa llakisqa sapallan, “¿imahinataraq aswan allin runata rurayman?” nistin purisqa. Chaytas huk papacha uyarisqa, hinaspas kayhinata kutichisqa: “Pachakamaq, ñuqayku yurakunapas, uywakunapas chay musuq runa ruraypiqa yanapaykikumanmi” nispa. Chayrí, “¿mayhinatataq rurana kanman?”, nispas pachakamaqqa kutichisqa. 

Kay rimanakuytas huk yurakunapas, uywakunapas uyarillankutaq. Chaysi “chay musuq runa kuyuykachaq kananpaqqa ñuqayku muqu muqu tulluykuta qusaqku” nispa sarakunapas rimarirqamusqaku. “Ñuqaykupas puku sunqu tulluykuta makinpaq chakinpaq qusaqku” nispas suquspas rimarqullantaq. “Ñuqaykuñataq qaraykuta uman kananpaq qusaqku” nispas kalawasa nin. Apichupas “ñuqaykutaq chay tullunkuna aychawan qatasqa kananpaq ukuykuta qusaqku” nispas rimarisqaku. Chayllamansi ankukunapas, qimillukunapas rikurimusqaku hinaspas nisqaku “chay runakunapa chakinkunapas, makinkunapas kuyuykachaq kananpaqqa ñuqayku kurkuykuta qusaqku ankunkunapaq” nispas rimarisqaku. Chayllamansi chayamusqa wikuñakuna hinaspas “ñuqaykutaq uman sumaq qatasqa kananpaq millmaykuta chukchanpaq qusaqku” nispa rimarillasqakutaq. 

“Chay musuq runapa aychantaqa sumaqta qaraykuwan qataykusaqku” nispas lukmapas rimarqun. “Ñuqaykutaq chay musuq runa yupay yachaysapa kananpaq ñutquykuta qusaqku” nispas qintiqa rimarqamusqa. “Allinta rikunanpaq, ñuqaykutaq ñawiykunata churasaqku” nispas ankapas killinchapas yapaykamusqa; chayta uyarispas “chay ñawinkuna quchahina nuyuy nuyuy kawsaq kananpaq ñuqaykupas yakuykuta qusaqku” nispas mayukunapa, quchakunapa, pukyukunapa amarunpas rimarisqa. “Chay runa allin rimaq kananpaqñataq ñuqa qalluyta qusaq” nispas atuq yapaykusqa. “Rimaptinku mana simin tuqurayananpaq, kirunpaq ñuqaykupas ruruykuta qusaqku” nispas sarapas yapaykamusqa. 

Yaqa qispisqaña kachkaptinsi churukunapas rikurimusqaku hinaspas nisqaku,”chay runakunapa rukanankuna sumaq qatasqa kananpaqñataq ñuqaykupas qaraykuta qusaqku chaki sillunpaq maki sillunpaqpas” nispas churukunapas churapakusqaku. Chayllamansi uqakukunapas lisaskunapas rikurimuspa nisqaku “chay musuq runakuna laniyuq runtuyuq kananpaqqa ñuqaykupas ukuykuta qusaqku” nispas rimarisqaku. Chay wataqa pisis kasqa uqapas lisaspas chaysi mana lliwpaqchu aypasqa, chayraykus pachakamaqpa kamasqan runakunaqa wakin qari, wakin warmi qipasqaku. 

Chaypis pachakamaqqa kay runata qispisqaña kaptin pukuykuq kasqa kawsayniyuq kananpaq. Chay punchawmantas runaqa puriyta qallariq kasqa kay pachapi, Chayhinatas musuq runataqa llapallan kawsaykuna, uywakuna lliw yurakuna ima, kikinkupa aswan allin kaqninta imanpaqpas churaspa qispichisqaku.

Pichinkuchaq Ñakayninmanta

Huk punchawsi Satuku chita michisqanpi pichunkuchapa runtunta tarirqusqa. 

Awilanpa rimasqanta uyarispansi Satukuchaqa pichinkuchaq runtuta upirqusqa, inti pasaykuytas kusisqa, kunanqa yuyaysapam kasaq nispan chitanta qatiykukuspan wasinman ripun. Pinchinkuchaqa mana rutunta tarispas tukuy tuta waqasqa: “chakin makin qap, chakin makin qap, ….” nispa, Manas paqaristinta  mikuna maskakuqpas risqachu. 

Kimsa puncahwninmansi Satukuqa pukllasqanpi makinta pakirqukuspa ñakarisqa.

CHIQNIPAY RUNAMANTA

Huk ayllus hatuspi tiyasqa. Uchuyninmanta pachas huknin wawanqa unquq kasqa. Uywa sapas chay aylluqa kasqa. 

Wawankuna hatunkunaña kachkaptinkus, tayta mamankuqa wañupusqaku, hinaptinsi qali kaqqa, qamqa manam uywapa qipanpi puriytapas atiwaqchu nispa qalata wawqinmanta uywankunatapas qichupusqa. Unquq kaqqa, ñakaytas chakramanpas chayaq mikunanpaq llamkakuq, manas wawqinqa imapipas yanapaqchu. Yuyariqsi kisuta, aychatapas hinapas niq: tayta mamay kawsaptinqa malliyllapas malliykuymanchá nispa. Chaynapis unpu uñachata rantikusqa, chay uñachas hatunyaspa sumaq wakaman tukupusqa, llumpaytas mirapusqa, wawqinpataqsi tukupusqa. 

Unquq runachaqa wakanpa uywasqansi kusisqa tiyakusqa.

Mana riqsikuyniyuq machaqwaymanta

Huk punchawsi hukuchacha kusisqa mikunata maskaspa urqupi purikusqa. 

Chaypis wayquman yaykuykuptin machaqway raku kulluwan ñitirqachikusqa. Machaqwayqa rikurquspas; wawqiy hukucha, amahina kaspa lluqsirqaysiway, ñam wañurquchkani, yarqaymantam kallpaypas kanñachu, nispa rimapayan. Hukuchachaqa mancharikuspas, manam yanapaykimanchu, lluqsirquspaqa mikurquwankimanmi nispa kutichin. Machaqwayqa, manam mikusqaykichu ninsi. Kuyapayaspas ukuchaqa yanaparqun, lluqsirquspaqa machaqwayqa ninsi, llumpaytam yarqawachkan mana mikuspayqa wañullasaqtaqmi nispas hukucha mikunapaq churqakun. Chaypi qiwinakuchkaptinkus atuq qispimusqa, rikurquspas ukuchaqa willakun: kay machaqwaytam wañuchkaptaña urquni manam mikusqaykichu niwaptin, kunanñataqmi mikuwanampaq kachkan, nispa. Machaqwayqa chiqapmi nisqan, aswanqa sinchitam yarqawachkan mana nikuspayqa wañullasaqtaqmi, chaymi kay ukuchata mikunay, huktaqa tariymanchuya, ninsi. Ukuchaqa payqa manam mikusqaykichu niwarqam chaymi urqurqani nispas rimarikun. Atuqqa, mana mayqanmanpas sayapakuyta atispas, nin: manam ñuqaqa imaynacha karqa chayta rikunichu, kay awqanakusqaykichik allinchanaypaqqa qawanaymi imaynas karqa chayta. Allinchanayta munspaqa, qallariyninpi kasqanman hina churakuychik, nispas kamachin. Chaynapis machaqwaytaqa kaqmanta kulluwan ñitirqachinku, hinaptinsi atuqqa, kunanqa imaynam kasqaykichikpim kachkankichik, qamkuna pura allincharqanakuychik nispa pasatakamun. 

Ukuchaqa manchakuymantas urquman pawaylla mikunan maskakuq ripukusqa.

NAKAQMANTA

Sapa punchawsi huk sipas chitan michiq wayra, para allqukunapiwan risqa. 

Huk punchawsi chitan qatisqa wayquman yaykuykuptin huk mancharikuy uyayuq runa, hatun kuchilluyuq, muntimanta rikuriykamuspa nisqa. –Yaw sipas kunanmi nakasqayki, nispa. Sipasqa mancharikuspas mana puriytapas atisqachu. Manas ayqikuytapas atisqachu. Manaña imata rurayta atispas mañakusqa. –nakawankitaq chayqa manaraq nakawachkaptiykiyá munasqay takichata takirqukusaq, nispa. Nakaqqa, kusisqa wañunaykipaqyá takirqukuy nispas takichisqa. Sipasqa tukuy kallpanwansi -Wayra, Para; Wayra, Para maypim kanki nispas qayakuq hina takiyta qallaykusqa; chaynata takichkaptinsi iskaynin allqunkuna rikurirqamuspa nakaqtaqa tisaparqusqaku. 

Chaynapis sipasqa mancharisqa chitankunawan pasatakamusqa.

UMAKUMANTA

Huk kutis tayta Satuku wakan maskaq tutapasqa, manaraq achikyaytas kanhilun ñaman chayarqusqa, chaymanta lluqsirispa qawarinanpaqsi muti kichkapi wayusqa umaku qarqaryachkasqa, manas qipaman kutiytapas ñawpaqman puriytapas atisqachu. 

Umakuqa rikurqamuspas waqaspam, taytay amahinakaychu kachaykachillaway, manam imanasqaykichu, nispa mañakamun; tayta Satukuqa mancharikuspas mana puriytapas atinchu, umakutaqsi waqaspan mañapakumun. Qipaman kutirimuptinqa aswantaraq qaparispas umakuqa qayakamullantaq, ama saqiwaychu taytay ima munasqaykitapas qusqaykim nispa. 

Aswantaraq kutiripuptinqa sutinmantañas qayakamun: tayta Satuku riqsiykim ama saqiwaychu, ñam kurkuypas chiryarqunqañam kachaykachiway, yanapawasqaykimantaqa wakatam sayachipusqayki, ñuqaqa mama Mikitam kachkani,  nispas qayakun, chaynata niptinñas mana rimarispa manchakustin kaspillawan kachaykachik, kachaykachiptinsi umakuqa “wak chaqaqaqaqa” “wak chaqaqaqaqa” nistin ñannintakama pasatamusqa. 

Qatiq puchawtas mama Mikitaqa chiqappaq wakanta aysaykuspa chayaykusqa, chayraqsi tayta Satukuqa mancharikusqa.

Waqraman tukuiq wakakunamanta

Ñawpa pachas, iskay runakuna wawqintinkama hatuspi tiyasqaku, taytanku kawsaptinqa kuyanakuspas tiyaqku. Paykunaqa chakrasapas kasqaku. Taytan wañukapuptinqa chiqninakuyllapis kawsaqku. 

Kuraqkaqsi payllapaq munaq kasqa, hinaspas taytankupa kaqnintapas yaqa lliwta hapikusqa, mana mnunasqallantañas hukninmanqa quykusqa. Watapa risqanpiqa, warmiyakunkus, churinkupas achkas kaq, hinallas kuraq kaqqa chiqniq, sullka kaqpaqa manas ancha imanpas kaqchu, chaysi qillallanmanta tukuq. Wakchakaqpaqa chullachallas wakachanpas kasqa hukninpañataq achka, sapakutilas wakankunaqa wachaq, hinaptinsi churinkunapas puqunta munapayaq, ichaqa manas malliykachiqchu, munarichiq hianraqsi allquman hichaykuq. 

Chaynapis wakcha runachaqa llakisqa chullalla wakanta michiq qatisqa, risqanpis puyu pakarquspa pawirachin, runachaqa hinallas qatin. Risqanpis puyupa sunqunpi mana riqsisqan sumaq qachu panpaman chayarqun, kuyaysi qachu kasqa, wakanqa qichusqa hinaraqsi mikun, chayllamansi illapa tunrurumuspa, parantin runachataqa wakanta wikchuchikmuspa haryamun, llakisqa runachaqa mana wakayuq wasinman chayapun. Lliwsi waqanku. Paqaristintas ichapas wakanchikta tarimuywan nispa kutin, muquta wasapykuptinqa achkas wakankuna wakan niraqkama mikuchkasqa, manas mayqin wakan kasqantapas riqsiyta atisqachu, chaynapis achka wakayuq kutipamusqa. Wawqinqa chayta rikuspas paypas achka wakankunata qatirquspa chay pampapi huk tuta wikchumusqa, paqarintinta kutinanpaqqa waqrankunallas wikaparayachkasqa. Waqaykuspas kutipamusqa mana ni huk wakayuq. 

Sullkakaqsi llakipayaspa wakankunata rakisqa, chaymantapachas kuyanakuspa kawsaqku.

HARAWI

1.

May pachachus llipipispa

kanchay inti kutimunqa

killmi tutata ayqirichispa,

yuyarillawanki. 

2.

May pachachus urayniqta

saykusqaña wasaykunqa

rawraq puyu chawpillampi,

yuyarillawanki. 

3.

May pachachus uyarinki

urpisapa rikukuspa

sachaq chawpinpi waqachkaqta,

yuyariwanki. 

4.

Nuqaqa inti pawarimuqtin

chisiyaptin llakikuspa

uyallaykiwan muspaspa,

yuyarillasqayki.

CARNAVAL

Qayna wata kunan hina

ichari runa llaqtitanpi

ichari runaq llaqtitanpi

ichari qallpaq sunqitunpi.

 

2.

Waranqata ñakarini

imapaqcha riqsirqayki

sunqullaypaq akllakusqan

imaynallas qunqasqayki.

 

3.

Tutatapas punchawchaspa

qanllataña maskasqayki

kunan hina purinaypaq

imapaqcha riqsirqayki

 

4.

Puñukuspapas nuqaqa

qanllawansi musqukuni

musparispa riqcharini

waran kutim yuyariyki.

 

5.

Imapaqtaq niwarqanki

makiymanta hapiykukuspa

qunqawankimantaq niqtiy

wañuyllawan niwarqanki.

 

6.

Imanaptin qunqawanki

manaraq wañuchkaspa

wañuspa qunqawankiman

kusisqara qipariyman.

 

7.

Kayniq qaqa kayniq urqu

mayllapitaq tarisqayki

ñam qamman sunquy yachasqaña

imaynalla qunqasqayki.

 

Hawachan

 

Sumaq urpi, sumaq urpi

maypim kanki, maytam rinki

ñawiymanta chinkarispa

makiymanta pawarispa

sunqullayta aparikuspa.

  

Pisipasqa rumi.

Manuel Gonzales Prada 

Apu inkam nin: ¡Aw runaykuna!

Pawaychik urquta yunaka wayqukunata,

Munsnim hstun ñawpa rumita,

Machullay machkunta.

 

Kuyasqay runakunas pawan

Pachakninpi, waranqanpi

Urqukunata, waqtankunata,

Purun urquta, pampakunata.

 

Saykusqa marqanankupas,

Qipimun machu machu wankata,

Yuyaymanaspankus pisipasqa,

Wañunayastin wichiykachinku.

 

Chay wanka rumis qaqapaykun,

Llasaqmanta wichiykuspas

Llakisqa runakunata ñitirqun,

Pachaknintimnta, waranqantinta.

 

¡llamkaychik qillakuna!

Nispa qayan piñallaña kamachikuq,

Pisipasqa ruminñataq rimarimun:

Chaykamalla nispa. Yawarta waqaspa.